نوروز قجری در آیینه فرنگی - وبلاگ کارآفرین

به گزارش وبلاگ کارآفرین، پیش از نوروز نیز، مرد ها به حمام رفته و پاها، دست و ریش را حنا می گذارند، شب پیش از نوروز نیز رشته پلو یا آش رشته می خوردند و معتقد بودند که با خوردن این خوراک، در سال نو، کارشان رونق خواهد گرفت.

علیرضا میردیده| اهمیت نوروز در جامعه ایرانی، بر کسی پوشیده نیست و سخن گفتن از آن، تکرار مکررات و بدیهی گویی است. این مسئله چنان در جامعه ایرانی پررنگ است که بیگانگانی را که فرصت انس و الفت با این جامعه را پیدا کرده اند نیز تحت تأثیر خویش قرار داده است و آن ها در آثار و سفرنامه های خود، بخشی را به این جشن مهم ملی، اختصاص داده اند. این نوشتار بر آن است که بعضی از وجوه این گزارش ها و مکتوبات در مورد نوروز را به اختصار بیان کند.

ماهیت نوروز

بیشتر سیاحان، پی به ماهیت باستانی و ملی نوروز برده اند و بر حسب جامعه مذهبی عهد قجر، این مسئله موجبات تعجب آنان را برانگیخته است. آنان بیان کرده اند که نوروز به جمشید، پادشاه اسطوره ای ایرانیان باز می شود و تلاش هایی نیز در جهت زدودن نوروز از تار و پود فرهنگ ایرانی صورت گرفته، اما آن گونه که یاکوب ادوارد پولاک و کارلا سرنا بیان می کنند، نوروز را مقارن با واقعه غدیر و انتخاب حضرت علی (ع) به جانشینی پیامبر دریافتد و چنین میان جشنی ملی با مذهب شیعه، پیوند برقرار شده است.

در این خصوص، اوژن اوبن نظر دیگری دارد و می گوید، میان ایرانیان، این اعتقاد وجود دارد که نوروز مقارن با خلقت حضرت آدم است.

غربیان، انتخاب اعتدال بهاری به عنوان شروع سال از سوی ایرانیان را هوشمندانه توصیف می کنند؛ چرا که به عکس سال میلادی که در کوران زمستان و سرما، نو می شود، سال شمسی با شروع بهار است که خود فصل شادی و سرور است. از آن جا که نوروز مقارن با اعتدال بهاری است، ایرانیان معتقد بودند با ورود خورشید به نیم کره شمالی، زلزله ای رخ خواهد داد و چنین، سفره خویش را با این اعتقاد می آراییدند.

لیدی شیل در این باره می گوید: .. در وسط خوراکی ها نیز ظرفی پر از آب می گذارند و تصور می کنند که درست در لحظه عبور خورشید از خط استوا، بر اثر لرزه ای که در کره زمین حادث می شود آب داخل این ظرف به تکان در می آید.

در سفره نوروز، مانند زمانه کنونی ما، نقش اول را هفت سین باستانی بازی می کند. اوژن اوبن ذکر می کند که هفت سین قجری چنین است: سیب، سرکه، سبزی، سنجد، سنگک و ماهی. ماهی از آن جهت در سفره هفت سین حضور دارد که به نام عربی آن، سمک، خوانده شده و چنین، در زمره سین دار ها به حساب می آید.

پیش از نوروز نیز، مرد ها به حمام رفته و پاها، دست و ریش را حنا می گذارند، شب پیش از نوروز نیز رشته پلو یا آش رشته می خوردند و معتقد بودند که با خوردن این خوراک، در سال نو، کارشان رونق خواهد گرفت.

مراسم سلام

سلام از جمله مراسم های ویژه عید نوروز در دوره قاجاری بوده که به دو شکل عام و خاص برگزار می گشت. سلام خاص، مخصوص درباریان و وزرا و هیئت های دیپلماتیک و بزرگان و اشراف بوده که در روز عید برگزار می شده است.

صبح اول فروردین، پیک هایی روانه خانه افراد مدعو به سلام خاص می شده و آنان را با آوردن سینی از کله قند و نبات و شیرینی، به دیوانخانه کاخ گلستان دعوت می کرده است. مراسم، ظهر عید برگزار می شده و در آن، شاه با لباسی مخصوص و جواهرات حاضر می شده است.

در سلام خاص، پادشاه فرارسیدن نوروز را تبریک می گوید و هنگام نطق ظل الله، همه به حالت تبزرگ اند. سپس، وزرا و صدر اعظم و هیئت های دیپلماتیک، عید را به شاه تبریک می گویند. سپس شاه خلعت ها و پیش کش های افراد را دریافت کرده و هدایای شاه نیز، من جمله سکه های تازه ضرب خاصه نوروز را میان مهمانان توزیع کنند که گاهی در میان آن ها، سکه زر و سیم نیز بوده است.

دریافتی های شاه بسیار بوده، گزارش از آن است که در یک سال، قریب به 20 میلیون فرانک، پیش کشی دریافت کرده که البته در ازای آن، امتیاز ها و مناصبی نیز از سوی شاه، اهدا می شده است.

سپس، بعد از آن، ملاقات ها با شاه شروع می شود؛ ملاقات هایی که می تواند به عینه تکلیف یک سال را روشن کند. در عصر قاجاری، از آن جهت که عقیده بر آن بوده که شاه، سایه خدا روی زمین است، در نتیجه افراد عادی نمی توانستند در حضور شاه بنشینند، اما این مسئله چندان برای هیئت های دیپلماتیک فرنگی، جاافتاده نبوده و دربار نیز چندان انتظار آن را نداشته است که آنان، به این عقیده پای بند باشند.

در نتیجه، هنگام ملاقات شاه با هیئت ها، پولاک گزارش می کند که هیچ جنبنده ای پشت اتاق شاه نمی ایستاد تا نکند این صحنه را ببینند و مقام ظل الله در مظان تردید قرار بگیرد.

ملاقات های دیگر شاه با وزرا و بزرگان و حکام ولایات بوده و از آن جهت که عمده عزل و نصب ها در اول سال صورت می گرفته، پیش از شروع سال نو، پیک هایی از جانب ولایات به سمت شاه گسیل می شدند تا بتوانند سِمت فعلی را حفظ کرده و یا آنکه به مرتبه والاتری دست پیدا کنند.

پس از سلام خاص، بهترین فرصت جهت تکمیل رایزنی ها وجود داشته، چرا که شاه عمدتاً به واسطه سال نو، روحیه ای خوش داشته است. در این ملاقاتها، دریافت خلعت از سوی شاه، به معنای تداوم در سمت یا ارتقاست و عدم دریافت، به معنای عزل قریب الوقوع.

سلام عام، اما فردای عید برگزار می شده است و از همه آحاد مردم، دعوت به ملاقات می شده است. در این مراسم، شاه با تجملات بیشتری حاضر می شده است، با قلیان و قهوه و چای پذیرایی می شده و برای مردم سخنرانی می کرده است. سپس، از صدر اعظم درباره اوضاع مملکت در سال آینده می پرسیده که مدام با پاسخ هایی مثبت، روبه رو می شده است.

سپس امام جمعه تهران، خطبه می خوانده و شاعر دربار نیز، قصیده ای بلند در مدح شاه می خوانده است. سلام عام، در ولایات دیگر نیز برگزار می شده است، به این صورت که تمثالی از شاه و ائمه و نبی اکرم در صدر مجلس قرار می گرفته و باقی امور نیز اجرا می شده است.

سنت های نوروزی

از جمله حکمت های نوروز، که همه نسبت به آن التفات داریم، نوشدن زمین و زمان است و ایرانیان، خود را از این قاعده مستثنا نمی دانند. پولاک ذکر می کند که خرید شیرینی برای عید نوروز از اهمیتی بسیار برخوردار است و سه ماه پیش از نوروز، کارگاه های شیرینی پزی یزد و اصفهان به کار مشغول اند و به نقاط مختلف کشور، شیرینی گسیل می دارند. همه خانواده های ایرانی، مبادرت به خرید شیرینی می کنند و هرکس به وسع خویش، در کمیت و کیفیت شیرینی مختار است.

مسئله دیگر، میوه است و ایرانیان، آنگونه که پولاک ذکر می کند، به شکلی عجیب در حفظ میوه های فصول دیگر برای نوروز مهارت دارند و خربزه اصفهان، انار ساوه، گلابی نظنز و سیب دماوند، برای نوروز موجود بوده است.

بعد دیگر خرید، خرید لباس و جامه است که در این زمان، پارچه فروشان و خیاطان، بسیار مشغول اند. پولاک ذکر می کند که در عهد ناصری، شلوار پف کرده ابریشمین، پوشاکی بسیار دل فریب برای جماعت نسوان بوده است و البته، جیب مردان عهد قجر، چندان کفاف خرید آن را نمی داده است.

پولاک در ادامه بیان می کند که این قبیل خریدها، بسیاری را مقروض می سازد: .. بعضی از رؤسای خانواده های پرجمعیت باید همه امکانات خود را تجهیز کنند و حتی وام دار هم بشوند تا این احتیاجات غیر قابل اجتناب خانواده خود را تأمین کنند.

از دیگر سنت های نوروزی عهد قجر می توان به دیدوبازدید اشاره کرد؛ چنانکه اوژن اوبن می گوید، مردم عموماً با جملات صدسال به این سال ها و طول عمر امام زمان با یکدیگر احوال پرسی می کردند. این سنت، برای فرنگیان چندان دل پذیر نبوده و چنان که لیدی شیل می گوید: .. در عرض این دوره ما هم بایستی به ملاقات تمام آشنایان وزیر مختار که مقامی والا دارند، برویم و تمام روز را در اینگونه ملاقات ها تلف کنیم، که البته در هر یک از آن ها سیلی از چای و قهوه به سوی مهمان ها سرازیر می شد. بعد نوبت به بازدید ها می رسید که عیناً همان تشریفات خسته کننده و آزاردهنده را بایستی تکرار کرد.

از دیگر رسوم نوروز قجری، عیدی دریافت و عیدی دادن است. این رسم از آنجا که خرید های نوروز بر گرده خانواده ها فشار می آورد، راهی است که کم بضاعت ها از اشراف و بزرگان، مبالغی دریافت کنند و هم آن که در عقیده بسیاری، این عیدی ها شگون دارد و برای بهبود اوضاع در سال جدید، لازم است.

اما این سنت نیز، چندان برای اروپاییان، نیکو نیست؛ دوروتی دو وارزی بیان می کند: مردم طبقه پایین برای دریافت عیدی جنجال به پا می کنند؛ مستخدم ها برای این ماه دستمزد دو برابر مطالبه می کنند. بعضی هدایای کوچکی از قبیل: شیرینی های بدمزه چندرنگ یا گلدان های شیشه ای ارزان قیمت می دهند... و در مقابل توقع دارند که پول عیدی بگیرند.

از دیگر عیدی بگیران نوروز قجری، دراویش هستند. هر ساله، پیش از نوروز، دراویش تمام کشور به تهران آمده و به ملاقات نقیب الممالک می فرایند و وی به آنان می گوید کنار خانه کدام بزرگ زاده ای اطراق کنند تا عیدی بگیرند. ایرانیان نیز با آنان رفتار مناسبی داشتند و به آنان پلو و چلو می دادند و پس از یک هفته، مبلغی به درویش می دادند.

این مسئله برای سفرا و بیگانگان قابل تحمل نبوده و برای رفع مزاحمت دراویش، گاهی به اموری نه چندان مناسب متوسل می شدند، چنان که دکتر ویلز و لیدی شیل می گویند که برای دفع مزاحمت دراویش از آب و ذغال منقل استفاده کردند تا درویش، از مقابل سفارت انگلستان، بعضیزد و جایی دیگر برود.

منبع: روزنامه سازندگی